सखी वन स्टॉप सेंटर (Sakhi One Stop Centre Scheme Maharashtra) ही महिला व बालविकास मंत्रालयाने 2015 मध्ये सुरु केलेली एक महत्त्वाची योजना आहे. ही योजना निर्भया फंडच्या अंतर्गत राबवली जाते आणि तिचा उद्देश म्हणजे अत्याचार, हिंसाचार, छळ किंवा कोणत्याही संकटात सापडलेल्या महिलांना त्वरित व समन्वित सेवा एका छताखाली उपलब्ध करून देणे.
महाराष्ट्रसारख्या मोठ्या राज्यात, जिथे सामाजिक आणि आर्थिक असमतोल आहे, अशा ठिकाणी ही योजना महिलांसाठी एक मोठा आधार ठरत आहे. या लेखात आपण महाराष्ट्रातील सखी सेंटर योजनेची पार्श्वभूमी, सेवा, अंमलबजावणी, यशोगाथा आणि अडचणी यांचा सविस्तर आढावा घेणार आहोत.
सखी वन स्टॉप सेंटर योजनेची पार्श्वभूमी व उद्दिष्टे:
राष्ट्रीय कुटुंब आरोग्य सर्वेक्षण (NFHS-V, 2019-21) नुसार, भारतात 18 ते 49 वयोगटातील प्रत्येक 3 पैकी 1 विवाहित महिला कधी ना कधी पतीकडून हिंसाचाराचा सामना करत आहे. मात्र 87% महिला कोणतीच मदत घेत नाहीत. अशा पार्श्वभूमीवर सखी योजना महाराष्ट्रात सुरू करण्यात आली आहे.
या योजनेची मुख्य उद्दिष्टे:
- एकाच ठिकाणी सर्व सेवा: वैद्यकीय मदत, कायदेशीर सल्ला, समुपदेशन आणि तात्पुरती निवारा सेवा
- त्वरित मदत: महिला संकटात असल्यास 24/7 सेवा (महिला हेल्पलाईन 181)
- सशक्तीकरण: महिलांना मानसिक आधार, कायदेशीर मदतीसह न्याय मिळवून देणे
- सर्वसमावेशकता: वय, जाती, धर्म, विवाह स्थिती न पाहता सर्व महिलांना समाविष्ट करणे
सखी योजना महाराष्ट्र – वैशिष्ट्ये:
| क्र. | वैशिष्ट्ये |
| 1 | 2015 साली महिला व बालविकास मंत्रालयाच्या वतीने सुरु |
| 2 | एकाच ठिकाणी वैद्यकीय, कायदेशीर, समुपदेशन, पोलीस मदत, निवारा |
| 3 | महिला हेल्पलाईन 181 वरून 24 तास सेवा |
| 4 | महाराष्ट्रातील 20 केंद्रं शासनाच्या अंतर्गत, 16 NGO मार्फत चालवले जातात |
| 5 | बालिकांना POCSO आणि बालन्याय कायद्यानुसार संरक्षण |
| 6 | 108 अॅम्ब्युलन्स, पोलीस, रुग्णालये यांच्याशी समन्वय |
| 7 | मोफत कायदेशीर मदत, FIR नोंदणी, व्हिडिओ कॉन्फरन्सद्वारे निवेदन |
| 8 | तात्पुरता निवारा, Swadhar Greh मध्ये दीर्घकालीन निवासाची सोय |
| 9 | मिशन शक्ती अंतर्गत ‘बेटी बचाओ’, ‘नारी अदालत’ योजनेशी समन्वय |
| 10 | Sakhi Dashboard वरून प्रकरणांची माहिती, पारदर्शकता |
महाराष्ट्रात अंमलबजावणी:
महाराष्ट्रातील 36 पैकी 20 जिल्ह्यांमध्ये शासनाच्या अंतर्गत आणि 16 जिल्ह्यांत NGO मार्फत सखी सेंटर कार्यरत आहेत. सगळ्यात पहिले केंद्र उस्मानाबाद येथे स्थापन करण्यात आले होते. ही केंद्रे बहुधा शासकीय रुग्णालयांच्या जवळ स्थापित करण्यात आलेली असून महिलांना त्वरित मदत मिळेल याची खबरदारी घेतली जाते.
सखी OSC मध्ये मिळणाऱ्या सेवा:
- आपत्कालीन प्रतिसाद व बचाव: 108 अॅम्ब्युलन्स, पोलीस, NHM सोबत समन्वय करून महिलेला सुरक्षित ठिकाणी पोहोचवले जाते.
- वैद्यकीय मदत: बलात्कार पीडितेच्या वैद्यकीय तपासणीसह HIV, STI, गर्भनिरोधक उपाय योजना, उपचार सुविधा दिली जाते.
- कायदेशीर मदत: DLSA वकिलांमार्फत मोफत मदत, FIR किंवा NC तक्रारी, व्हिडिओ कॉन्फरन्सद्वारे निवेदनाची नोंद.
- मानसिक समुपदेशन: महिलांना आत्मविश्वास मिळवून देणे, कौटुंबिक समुपदेशन.
- तात्पुरती निवारा सुविधा: महिला व त्यांची मुले (मुले 8 वर्षांपर्यंत) साठी सुरक्षित निवास, पुढील काळासाठी Swadhar Greh मध्ये पाठवले जाते.
- इतर योजनांशी जोडणी: मिशन शक्ती, बेटी बचाओ बेटी पढाओ, नारी अदालत आदी योजनेशी समन्वय.
सखी योजनेचा प्रभाव:
सखी योजना महाराष्ट्रात अनेक महिलांसाठी जीवनदायी ठरली आहे. उदाहरणार्थ, उस्मानाबादमधील एका प्रकरणात गर्भवती महिला आणि तिच्या दोन मुलांना सेंटरने निवारा, वैद्यकीय उपचार, कायदेशीर मदत, व आर्थिक मदतीसह संपूर्ण आधार दिला.
अशा सेवा महिलांमध्ये आत्मविश्वास निर्माण करतात आणि त्यांना पुन्हा नव्या आयुष्याची सुरुवात करण्यास मदत करतात. विशेषतः ग्रामीण भागातील महिलांसाठी ही केंद्रे एक आशेचा किरण ठरली आहेत.
अडचणी आणि आव्हाने:
- अवितरित निधी: केंद्र सरकारकडून मंजूर झालेला निधी अनेकवेळा वापरला गेला नाही.
- जाणीव अभाव: ग्रामीण भागात अजूनही अनेक महिलांना या योजनेबाबत माहितीच नाही.
- मनुष्यबळाची कमतरता: प्रशिक्षित कर्मचारी, वकिलांची अनुपलब्धता.
- समन्वयाचा अभाव: पोलीस, रुग्णालय, कायदे विभाग यांच्याशी समन्वयात अडथळे.
- सामाजिक अडथळे: हिंसाचाराची लाज किंवा बदनामीची भीतीमुळे महिला तक्रार करत नाहीत.
महाराष्ट्र शासन मिशन शक्ती अंतर्गत सखी योजनेची कार्यक्षमता वाढवत आहे. Sakhi Dashboard च्या माध्यमातून सेवा पारदर्शक ठेवण्याचे प्रयत्न होत आहेत. अधिकाधिक महिलांपर्यंत माहिती पोहोचवण्यासाठी समुदाय स्तरावर प्रचार, स्वयं-सहायता गटांशी सहकार्य, आणि स्थानिक माध्यमांचा वापर करण्यावर भर दिला जात आहे.
निष्कर्ष:
सखी वन स्टॉप सेंटर योजना ही संकटात सापडलेल्या महिलांसाठी एक मोठा आधार आहे. महाराष्ट्रात ही योजना महिलांना सुरक्षितता, संरक्षण आणि आत्मनिर्भरतेकडे नेणारा एक मोठा टप्पा आहे. जर योजनेचा प्रचार योग्य पद्धतीने झाला आणि अंमलबजावणीत सुसूत्रता आली, तर ही योजना अनेक महिलांचे आयुष्य बदलू शकते.
महिलांच्या हक्कांसाठी, न्यायासाठी आणि नव्या सुरुवातीसाठी सखी सेंटर नेहमी तयार आहे.
